Podział majątku po rozwodzie lub ustaniu wspólności majątkowej często budzi wiele wątpliwości, zwłaszcza gdy jedno z małżonków prowadzi działalność gospodarczą wpisaną do CEIDG.

W praktyce pojawiają się pytania: czy firma należy do majątku wspólnego? Jak podzielić składniki majątku przedsiębiorstwa? Czy wkład pracy małżonka w działalność gospodarczą ma znaczenie przy rozliczeniach?

1. Działalność gospodarcza a majątek wspólny

Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami powstaje z mocy prawa wspólność ustawowa majątkowa (chyba że zawarto intercyzę). Obejmuje ona co do zasady wszystkie przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania, w tym również składniki związane z prowadzoną działalnością gospodarczą.

Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2014 r., III CSK 87/14

1. Nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przedmioty służące do prowadzenia przedsiębiorstwa powinny należeć do tej samej masy majątkowej co przedsiębiorstwo. W konsekwencji rozpatrywać należy przynależność przedsiębiorstwa jako całości do majątków małżonków, a nie przynależność poszczególnych składników przedsiębiorstwa do jednego z majątków małżeńskich.
2. Przedmiot majątkowy nabyty w jakiejkolwiek części z majątku wspólnego, w braku odmiennej umowy małżonków, wchodzi do majątku wspólnego. Do majątku osobistego wchodzi natomiast roszczenie o zwrot nakładu czy wydatku.

Przykład 1 – Konieczność uwzględnienia przedsiębiorstwa przy podziale majątku

Poniżej przedstawię stanowisko wyrażone w postanowieniu Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 31 maja 2016 r., II Ca 1115/14

Uczestnik postępowania rozpoczął działalność gospodarczą w 2001 r., w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej. Prowadził firmę transportową, nabywając pojazdy w ramach tej działalności.

Po ustaniu wspólności majątkowej kontynuował działalność.

W toku apelacji ustalono, że firma posiadała stałą nazwę, siedzibę, pracowników i środki trwałe. Z tego względu sąd uznał, że należy ustalić, czy firma stanowi przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55¹ k.c.

Przedsiębiorstwo to zorganizowany zespół składników służący prowadzeniu działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwo nie jest prostą sumą składników, ale samodzielnym dobrem majątkowym.

Element organizacyjny i funkcjonalność składników przesądzają o istnieniu przedsiębiorstwa. Takie przedsiębiorstwo może funkcjonować niezależnie od osobistej pracy właściciela.

Sąd stwierdził, że działalność uczestnika przyjęła postać przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym. W konsekwencji przedsiębiorstwo powinno zostać objęte podziałem majątku wspólnego. Obejmuje to nie tylko pojazdy, ale też wierzytelności, zadłużenie i inne składniki przedsiębiorstwa.

Sąd Rejonowy, dzieląc poszczególne składniki, nie uwzględnił przedsiębiorstwa jako całości. To zaniechanie uniemożliwiło prawidłowe ustalenie całości stosunków majątkowych między małżonkami.

Wartość przedsiębiorstwa jako dobra majątkowego może przewyższać sumę jego części składowych. Renoma, klientela i organizacja zwiększają wartość firmy jako całości.

Wartość tę należy ustalić w toku postępowania dowodowego, z udziałem biegłego.

Dopiero pełne ustalenie przedsiębiorstwa jako składnika majątku wspólnego umożliwi jego sprawiedliwy podział.

2. Wartość przedsiębiorstwa a podział majątku

W postępowaniu o podział majątku sąd może uwzględnić wartość przedsiębiorstwa jako całości, ale nie dzieli się "firmy" jako takiej. Podział dotyczy konkretnych składników majątkowych, które mają wartość ekonomiczną.

Jeśli jedno z małżonków po rozwodzie nadal prowadzi działalność, sąd najczęściej przyznaje składniki związane z firmą temu małżonkowi, a drugiemu zasądza stosowną spłatę, odpowiadającą połowie wartości przypadającego mu udziału w tych składnikach.

Jak przygotować się do podziału?

Jeśli w skład majątku wspólnego wchodzi przedsiębiorstwo, warto:

• sporządzić szczegółowy wykaz składników majątkowych firmy (np. maszyny, sprzęt, środki trwałe),
• uzyskać wycenę rynkową przedsiębiorstwa – powinien to zrobić biegły sądowy w trakcie postępowania,
• przedstawić dokumentację księgową, wyciągi z rachunków firmowych, rejestry VAT itp.,
• zastanowić się nad ewentualnymi roszczeniami z tytułu nakładów z majątku wspólnego na firmę lub odwrotnie.

Podsumowanie

To, że działalność gospodarcza jest zarejestrowana na jednego z małżonków, nie oznacza, że drugi nie ma prawa do udziału w majątku zgromadzonym w ramach tej działalności.